Brexit: een onnavolgbaar politiek schouwspel

Op 23 juni 2016 sprak een kleine meerderheid in het ‘Verenigd’ Koninkrijk zich tijdens een raadgevend referendum uit voor een Brexit. Ongeveer drie en half jaar later zijn we drie Prime Ministers verder, heeft Mr. Speaker (die van “order, order”) het stokje overgegeven, is de Brexit-datum al drie keer verdaagd en is het Verenigd Koninkrijk nog steeds lid van de Europese Unie. Wel ligt er sinds oktober jongstleden een nieuwe overeenkomst op tafel. In deze bijdrage zet ik in vogelvlucht uiteen hoe het allemaal zo ver heeft kunnen komen en geef ik aan wat deze nieuwe overeenkomst op hoofdlijnen inhoudt.

In den beginne

Eerst een aantal stappen terug. Waar begon het allemaal? David Cameron, destijds Prime Minister van het Verenigd Koninkrijk, deed een ronde door de Europese Unie om de lidmaatschapvoorwaarden van het Verenigd Koninkrijk te heronderhandelen. Hij verkreeg wat gunstigere voorwaarden en daarmee dacht Cameron dat het ongenoegen over de Europese Unie zou afnemen dat geuit werd door een bepaald deel van zijn eigen achterban. Om deze groep voor eens en altijd de mond te snoeren, hield hij zich daarna aan zijn belofte om een referendum uit te schrijven over de vraag of het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie moest verlaten. Ja of nee bij het kruisje a.u.b.! 

Brexiteers grepen hun kans en adverteerden luidkeels en dikwijls onder valse voorwendselen dat het Verenigd Koninkrijk beter af was als zij de Europese Unie zou verlaten. Pro-EU-politici lieten (te) weinig van zich horen en onderschatten het anti-EU-geluid. Met een nipte meerderheid wonnen daarop de Brexiteers. Prime Minister Cameron kondigde daarop zijn vertrek aan en Theresa May nam het stokje over. Ondanks dat zij voorafgaand aan het referendum als pro-EU-politica te boek stond, maakte zij met haar ‘Brexit is Brexit’-statement duidelijk dat zij voornemens was om het Verenigd Koninkrijk onder haar leiding terug te trekken uit de Europese Unie. 

May kwam, zag en …. werd overwonnen; over de Artikel 50-brief, Mays deal en de Ierse backstop

Op 29 maart 2017 diende May namens het Verenigd Koninkrijk de zogenoemde Artikel 50-brief in waarmee de scheiding van de Europese Unie officieel in gang werd gezet. Binnen twee jaar zouden afspraken moeten worden gemaakt over het ordelijk terugtrekken van het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie als ook over mogelijke overgangsregelingen en toekomstige betrekkingen met de Europese Unie. Na veel pijn en moeite werd tussen de onderhandelaars in het najaar van 2018 een akkoord gesloten. De overeenkomst zou pas in werking treden als het Britse Lagerhuis zijn zegen zou geven. Drie keer stemde het Britse Lagerhuis echter tegen Mays Brexit-deal. 

Belangrijkste reden voor afwijzing was de zogenaamde Ierse backstop. Het Verenigd Koninkrijk zou onder deze Ierse backstop ook na Brexit onderdeel blijven uitmaken van de EU douane-unie tot er een definitieve regeling zou zijn getroffen voor de grens tussen Noord-Ierland en Ierland. Aangezien een goede oplossing (destijds) niet voorhanden was en de Europese Unie eenzijdig mocht beslissen de Ierse backstop te verlengen, bestond bij de Brexiteers de vrees dat het Verenigd Koninkrijk tot in het oneindige van jaren aan de Europese Unie verbonden zou blijven. 

Waarom was er een Ierse backstop? Indien het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie zonder afspraken verlaat, worden er grenscontroles ingesteld tussen Noord-Ierland en Ierland. Dit druist in tegen het Goedevrijdagakkoord uit 1998 dat een einde moest maken aan de vijandigheden tussen de katholieken in Ierland en protestanten in Noord-Ierland. Een van de belangrijkste punten die hierin overeengekomen werd, betrof het elimineren van douanecontroles tussen Ierland en Noord-Ierland.

Johnson takes over en komt met een nieuwe overeenkomst

Nadat May voor een derde keer een verlies leed in het Britse Lagerhuis, hield zij de eer aan zichzelf en kondigde zij haar vertrek uit. Haar opvolger? Boris Johnson. De eigenzinnige voormalig burgemeester van Londen had al langer zijn zinnen gezet op de post van Prime Minister en had er nooit een geheim van gemaakt dat hij een Brexiteer in hart en nieren was. Op Trumpiaanse wijze trok hij van leer vanaf het moment dat hij Downing Street betrok. Er moest een nieuw akkoord komen en, mocht een dergelijk akkoord niet door de Europese Unie of het Britse Lagerhuis gesteund worden, zou desnoods op een hard-Brexit aangestuurd moeten worden; het verlaten van het Verenigd Koninkrijk zonder deal. 

Na wat ontwikkelingen zoals de poging van Johnson om het Britse Lagerhuis te schorsen, kwam hij na overleg met de Ierse minister-president tot een nieuw akkoord dat het probleem van de Ierse backstop op zou moeten lossen. Op 17 oktober 2019 werd de nieuwe overeenkomst akkoord bevonden door de Europese Commissie en de Britse regering. Ook de EU-regeringsleiders gaven hun fiat. Hoewel Mays deal in grote lijnen overeenkomt met de nieuwe overeenkomst, is de belangrijkste wijziging een alternatief voor de Ierse backstop.

Wat is het alternatief? Noord-Ierland wordt een soort schemergebied. Het Verenigd Koninkrijk verlaat namelijk bij een Brexit de EU douane-unie. De douanecontroles worden echter niet ingesteld tussen Ierland en Noord-Ierland, maar voordat de goederen Noord-Ierland worden ingevoerd, hoewel Noord-Ierland wel onderdeel zal uitmaken van de VK douane-unie. Daarnaast blijft Noord-Ierland (anders dan de rest van het Verenigd Koninkrijk) onderdeel van de interne markt van de Europese Unie. Dat betekent onder andere dat Noord-Ierland voor wat betreft de btw en kwaliteits- en veiligheidseisen voor goederen blijft aansluiten bij EU-regelgeving. De keuze of de regels van de VK douane-unie gelden of van de EU interne markt, wordt afhankelijk van de eindbestemming van de goederen. De Assemblee voor Noord-Ierland krijgt daarnaast de bevoegdheid om elke vier jaar bij gewone meerderheid te beslissen of de regeling moet worden gecontinueerd of beëindigd.

Gevalletje leuker kunnen we het niet maken, wel... uhm… moeilijker?

The saga continues

De overeenkomst zou voor 31 oktober 2019 – tot voor kort de Brexit-datum – in stemming worden gebracht, namelijk op 19 oktober 2019. Door wat parlementaire slimmigheden, werd de stemming verdaagd tot na het moment dat de samenhangende wetgeving zou zijn besproken. Dit was echter pas na het moment dat een verzoek om uitstel van de Brexit-deadline uiterlijk ingediend moest zijn bij de Europese Unie. Aangezien het Britse Lagerhuis inmiddels wetgeving had aangenomen inhoudende een verbod op een hard-Brexit, moest Johnson uitstel aanvragen. Dat deed hij schoorvoetend en op geheel eigen wijze; hij stuurde een niet door hem ondertekende brief met daarin opgenomen een kopie van de wet die hem ertoe verplichtte om uitstel te vragen en een ondertekende brief waarin hij aangaf dat hij geen voorstander van uitstel was. Bourgondiër en toenmalig voorzitter van de Europese Commissie Juncker behandelde de brieven als officieel verzoek tot uitstel. 

Ondertussen nam het Britse Lagerhuis de Withdrawal Agreement Bill aan, wat een noodzakelijke stap is om de overeenkomst met de Europese Unie te ratificeren. In afwachting of uitstel van de Brexit-deadline zou worden gegund – dat pas plaatsvindt als alle overige EU-landen hun akkoord geven – lag de verdere parlementaire behandeling stil. Toen op 28 oktober 2019 de Europese Unie de Brexit-deadline van 31 oktober 2019 verdaagde naar 31 januari 2020, kon in principe de parlementaire behandeling weer worden hervat. Zo ver kwam het echter niet, omdat op 29 oktober 2019 het Britse Lagerhuis instemde met vervroegde verkiezingen op 12 december 2019. Pas na de verkiezingen zal een en ander verder behandeld worden.

Uiteraard staan de standpunten van de politieke partijen die deelnemen aan deze vervroegde verkiezingen grotendeels in het teken van de Brexit. De uitkomst zal van grote betekenis zijn voor de Brexitkoers en het verdere verloop tot aan de dag die je dacht die nooit zou komen…. De dag dat het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie verlaat. Voor die tijd kunnen we blijven ‘genieten’ van dit onnavolgbare politieke schouwspel.